Ah, ai adhurimi i tij, ah! Kur shihte përkushtimin e tij në adhurim, njeriu mendonte se gjatë gjithë jetës së tij, ai nuk kishte bërë asnjë gjë tjetër, veç adhurimit. Aq i thellë që ishte! Po, ai i tillë ishte, me të gjithë bukuritë e tij. Kush ka mundur të matet me të, në çfarëdolloj aspekti qoftë? Jo, askush, në asnjë aspekt, nuk mund të krahasohet me të. Në namaz ai përjetonte më të thellin e adhurimeve dhe aq të plotë e ndjente dhe e shfaqte atë, sa thua se nuk kishte namaz që nuk rrënqethej e nuk derdhte lotë. Sahabet thonë se gjatë faljes, nga gjoksi i tij vinte një zë, si zëri i gurëve të mullirit kur bluan.467 Pesha e përgjegjësisë dhe zëri i vargonjve që i silleshin në shpirt, e kthenin atë në një burim që valon e gurgullon. Kuptohet se kjo gjendje kishte shkak përpjekjet e tij për të plotësuar detyrën e adhurimit e të përkushtimit në nivelin më të lartë. Namazi ishte një vepër që ai e priste me dëshirën e pasionin më të madh. Asgjë tjetër nuk i falte atij kënaqësinë që i falte namazi. Ndaj dhe një ditë ai urdhëron e thotë: “Më janë bërë të dashura: gruaja dhe aroma e mirë, ndërsa drita e syrit tim është namazi”. Gruaja është faktori më i rëndësishëm që tërheq interesin e një burri. Që në krijim, profeti Adem është krijuar bashkë me këtë ndjenjë. Tepria e këtij interesi është pasioni. Pasioni është paradhënia e faktorëve të domosdoshëm për vazhdimësinë e jetës. Po të mos i ishte dhuruar kjo ndjenjë njeriut, ai as që do të mendonte ndopak të kryente një akt të tillë, vetëm e vetëm për të vazhduar racën njerëzore, sepse përndryshe, të gjithë faktorët e tjerë do të dukeshin thjesht përgjegjësi e angari për të. Vetëm dashuria ndaj fëmijës është e pamjaftueshme për vazhdimin e gjeneratës njerëzore. Për këtë arsye, Allahu (xh.xh.) krijoi pasionin e mashkullit ndaj femrës dhe të femrës ndaj mashkullit. Kjo ndjenjë është karakteristikë te njeriu, sepse i është dhënë atij që në gjenezë, ndaj është e pamundur të anashkalohet. Po të kishte qenë e mundur, i pari do ta kishte anashkaluar profeti Adem. Profeti flet karakteristikën tipike te njeriu dhe thotë: “M’u bë e dashur gruaja”. Ai ishte profet i ndërgjegjshëm për natyrën njerëzore. Në fenë që ai do të sillte, nuk kishte vend për një shtresë murgjish. Një pasuesi të tij që kërkoi të tridhej, sepse kështu mendonte se do t’i përkushtohej më tepër adhurimit dhe do t’ia kushtonte gjithë kohën Allahut, profeti i thotë kështu: “Në mes jush, unë jam ai që e njeh Zotin më së miri e që i druhet Atij më shumë. Por, unë edhe adhuroj, edhe u ndaj kohë grave, edhe pushoj, edhe falem gjatë natës, edhe agjëroj, po edhe ushqehem. Rruga ime është kjo. Kush i kthen krahët kësaj rruge, nuk është prej meje”.469. Ai ishte njeriu i ekuilibrit të vërtetë, i cili ishte dërguar me parime objektive. Feja që ai kishte sjellë, ishte sistemi i ndërthurjes të së drejtës e të veçorive karakteristike të njeriut, me më të përshtatshmen më të lehtë e më e mundshme për njeriun, i përmbledhur në normat e tij, të arritshme e të përballueshme për këdo. Ai nuk kishte ardhur për t’iu drejtuar vetëm një grupi të posaçëm njerëzish, po për të gjithë njerëzimin. Mesazhi i tij përqafonte këdo.
Aq më tepër, në një epokë të tillë, kur gruaja nuk përbënte asnjë vlerë sociale, ky pohim rrënjësor i profetit, ishte njëkohësisht edhe një tërheqje vëmendjeje ndaj shoqërisë. Po, gruaja! Ajo që Islami i dha emër, ajo që u quajt njeri më në fund, e shtypura, e skllavëruara. Gruaja-nënë, gruaja-bijë, gruaja-motër, gruaja-bashkëshorte. Dhe profeti e shpallte botërisht dashurinë e vlerësimin për të! Kush i dha gruas më tepër vlerë në histori se ky profet e se sistemi që ai përfaqëson?
Ndërsa, për sa i përket aromës së mirë… Shpirtrat e zgjedhur ndikohen e tërhiqen gjithmonë nga aroma e mirë. Edhe profeti, aq ishte lartësuar në spiritualitetin e tij, aq ishte zbutur e lëmuar materia e tij, sa shkonte e bëhej një me engjëjt… Tjetër është spiritualizmi, e tjetër është spiritualiteti. Ata njerëz që i posedojnë të dyja këto, posedojnë njëkohësisht edhe “një shpirt të përzgjedhur e të dlirë”*. Kjo përzgjedhje e dëlirësi e shpirtit – safije- është një nivel, ku vetëm profetët mund të arrijnë. Dhe në majë të këtij niveli, sërish ndodhet profeti ynë. Imagjinoni që edhe gjatë Miraxhit, ai nuk e ka braktisur garën me shpirtin, por ku ka arritur shpirti, atje ka arritur edhe trupi i profetit. Unë këtu nuk kam ndërmend të përsëris diskutimet e ndryshme, që vazhdimisht bëhen rreth Miraxhit. Shumica e dijetarëve – Xhumhuri Ulema – shprehin në këtë pikë mendimin se profeti është ngjitur në Miraxh edhe shpirtërisht, edhe fizikisht.470 Aq spiritualitet, aq ndriçim që kishte fituar ai, sa ku hidhte hapin shpirti, aty ishte edhe kontakti i trupit dhe i vështrimit të tij. Të tjerët mundet që të përjetojnë një formë Miraxhi me shpirtin, ose me anë të ëndrrave. Po Miraxhi me trup e me shpirt, është një veçori që i është dhënë vetëm profetit. Vetëm ai është ushtar i asaj vepre, kalorës i asaj rruge, vetëm ai… Aroma e mirë është ushqimi i engjëjve dhe i krijesave të tjera shpirtërore. Profeti, aq shumë ishte bërë njësh me ta, aq shumë jetonte me ta shpirtërisht e fizikisht, sa edhe për të, aroma e mirë ishte burim jetësor, që i mbushte shpirtin. Ja, me dy fjalë: “M’u bënë të dashura gruaja dhe era e mirë…” Profeti përmbledh ato që do shpirti e trupi dhe shpreh njëkohësisht edhe delikatesën e cilësitë e tij personale. Po këto dy gjëra janë pasojë e karakterit njerëzor, edhe njerëzit e tjerë mund të bashkohen në këtë pikë me profetin. Domethënë, të duash gruan dhe erën e mirë, nuk është ndonjë cilësi profetike. Këto janë ndjenja që Zoti i ka bërë pjesë të natyrës njerëzore dhe që i kanë pak a shumë, të gjithë njerëzit. Po pika e tretë është ajo që duhet të ndalemi pak. “Kurse namazi, është drita e syrit tim, pasioni im, dëshira ime më e madhe”, thotë. Sikur gëzohemi e bëhemi me krahë kur na jepet sihariqi që po vjen njeriu ynë më i dashur, të cilin ka kohë që e presim, atë ndjenjë e gëzim ka profeti kur i afrohet namazit, vetëm se njëqind herë më të fortë. Sikur ai të kishte ndenjur një kohë të gjatë larg Fatmës, pastaj dikush t’i thoshte “Fatma po vjen!” Sa do të gëzohej, sa do të lumturohej ai shpirt i shenjtë! Ashtu gëzohej e lumturohej kur dëgjonte zërin që lajmëronte ardhjen e namazit… madje edhe më tepër. Sepse namazi ishte dashuria e tij, pasioni i tij dhe gjaku i zemrës së tij. Në një hadith tjetër, të transmetuar nga Taberani, i cili e përforcon hadithin e lartpërmendur, thuhet kështu: “Allahu i ka dhënë secilit profet një dëshirë, qëllim e pasion. Sa për mua, pasioni im është namazi i natës”.471 Kuptimi i tij është ky: Ju tërhiqeni prej pasioneve fizike, materiale e trupore, i ndiqni ato hap pas hapi dhe janë sinjalet e këtyre pasioneve që ju mbajnë në këmbë e ju tërheqin t’i ndiqni. Kurse unë, me të dëgjuar zërin e ndërgjegjes që më thotë: “Ngrihu, koha për t’u falur!” i shkoj nga pas atij sinjali që më magjeps, më merr pas vetes derisa nuk bëj dot pa namazin. Ato net që nuk falem ose nuk ngrihem dot, janë çastet më të dhimbshme, më të trishtueshme për mua. Sikurse janë çastet më të lumtura, kënaqësia më e pashpjegueshme ajo që ndjej kur jam në namaz. Aq e thellë është lidhja e Profetit me Zotin, adhurimi i Tij e shpallja e pohimi i njësisë hyjnore gjatë performancës së adhurimit, sa askush nuk ka arritur dot ta konceptojë saktë këtë thellësi; edhe hadithi që paraqitet më sipër është një shembull i qartë i saj. E nderuara Aishe (r.a) tregon: “Një natë u zgjova nga gjumi dhe vura re se profeti nuk ndodhej pranë meje. Kontrollova përreth me dorë. Dora më preku këmbën e tij, atëherë e kuptova se profeti po falej. Kokën e kishte në sexhde. Ai po qante me ngashërim dhe po përgjërohej me këto fjalë: “O Zot, mbrohem me emrin Tënd, prej ndëshkimit Tënd. Mbrohem me faljen Tënde, nga dënimi Yt. Prej askujt tjetër, veç prej Teje kërkoj ndihmë! (Mbrohem nga zemërimi Yt me Bukurinë Tënde, nga ndëshkimi Yt me Mëshirën Tënde, nga Autoriteti e Madhështia Jote me Dhembshurinë Tënde të pakufi.) E pohoj se nuk jam në gjendje të lavdëroj Personalitetin Tënd, ashtu siç Ti shprehesh në Kur’an, ashtu si Ti e meriton!472 Afërsia me Ty është shenjtëri. Kush është pranë Teje, është i shenjtëruar. Falënderimi e Lavdërimi për Ty, janë të lartësuara. Ushtria Jote nuk mundet kurrë. Kur premton, Ti kurrë nuk kthehesh nga premtimi. Nuk ka as zot, as perëndi tjetër veç Teje”.473
Po, afrimi i tij në namaz, ishte një shpërthim ndjenje e pasioni. Tani le të dëgjojmë edhe Ebu Dherrin (r.a.). Ai thotë:
“Një natë ai u fal gjer në mëngjes. (Sa herë u vinte radha ajeteve të lutjeve, ai i përsëriste ato disa herë dhe falej me respekt e përkushtim, duke e bërë namazin një mozaik përgjërimi, bindjeje, paqeje e qetësie. Ai lexonte vazhdimisht lutje gjatë namazeve nafile, në sexhde, ruku’ e në këmbë. Ai nuk kishte ngopje me faljen. Sado që të falej e të lutej, dëshira për namaz veç sa vinte e i rritej më tepër. Tani le të dëgjojmë nga ibni Mesudi (sahabe i lartësuar, nderi e krenaria e Kufe-s… medhhebi i Hanefinjve i detyrohet shumë gjëra atij. Alkame, Ibrahim Nehai, Hammad b. Ebu Sulejman, i cili është mësuesi i Ebu Hanifes – të gjithë këta emra të shquar janë rritur në atmosferën e tij të lartë. Madje, pasuesit atë e kujtonin pjesëtar të ehli bejtit – familjes së profetit. Aq lirshëm hynte e dilte ai në shtëpinë e profetit.475 Profeti e vinte atë të lexonte Kur’anin, e dëgjonte, pastaj thoshte: “Kush dëshiron të dëgjojë Kur’anin, ashtu siç është shpallur, le të dëgjojë leximin e ibn Mesudit”.476
Kur e dërgon atë në Kufe, kalifi Omer e shpreh me këto fjalë dëshpërimin e mallëngjimin që ndjen: “O popull i Kufe’s! Po të mos ju kisha preferuar ju, po veten, kurrë nuk do ta kisha larguar Abdullah ibn Mesudin nga vetja”.477 Ai vinte i shkurtër dhe i dobët.478 Por ishte një burim, madje më saktë, një oqean dijesh. Ibn Mesudi tregon:
“Një herë, vendosa të fal namaz natën bashkë me profetin. Do ta kaloja natën pranë tij dhe do të kryeja të njëjtat adhurime me të. Nisi të falej, nisa edhe unë. Por ai vazhdonte të qëndronte në këmbë, po u përkulur në ruku’. Kur mbaroi së lexuari suren Bekare, thashë me vete: “Ja, tani do të përkulet në ruku”. Po ai vazhdoi, lexoi suren Ali Imran, pastaj suren Nisa, pastaj kaloi në ruku’. Aq u lodha gjatë atij namazi, sa e humba përqendrimin e nisa të mendoja gjëra të tjerë. (Çfarë mund të ketë menduar vallë, apo është trembur se mos edhe profeti, ashtu si profeti Sulejman kishte dhënë shpirt duke u falur?). Njëri nga ata të grupit që po i tregoja ngjarjen, më pyeti: “Ç’të erdhi ndërmend?” “Mendova ta prish namazin e ta lë të qetë në namazin e tij”, tha ibn Mesudi.479
Kurse Abdullah bin Amr përcjell këtë ngjarje:
“Një natë nisa të falesha pas të Dërguarit të Allahut. Ai lexonte pa ndërprerje këtë ajet e qante me ngashërime: “O Zoti im, ata kanë shmangur shumë njerëz (nga rruga e drejtë). Ai që më pason mua, është i fesë sime; ndërsa për atë që më kundërshton mua, Ti, me të vërtetë, je Falës dhe Mëshirëplotë” (Ibrahim 14/36).
Një tjetër ditë, ai ishte sërish i mallëngjyer. Qante e qante pa pushim. Erdhi Xhebraili dhe i solli selam nga Allahu (xh.xh.): “Zoti pyet, pse qan Muhamedi im?” Allahu është njohësi i të hapurës e të fshehtës Gajbit… Dituria e Tij ka përfshirë çdo gjë. Askush, asnjë nuk mund të jetë jashtë njohjes së Tij. Po prapë, pyet. Qoftë dëshmi apo shpallje e pozitës së jashtëzakonshme që kishte Profeti Muhamed (s.a.s.) pranë Tij, nuk ka ndonjë ndryshim. Por profeti, aq shumë qante, sa nuk ishte në gjendje të jepte përgjigje. Nga buzët i doli vetëm kjo fjalë: “Ummeti, ummeti”* Halli, brenga e tij ishte e qartë. Populli i vet! Xhebraili u kthye menjëherë për të raportuar gjendjen. Atëherë Allahu (xh.xh.) e dërgoi sërish atë me një tjetër përshëndetje dhe e ngushëlloi të Dashurin e Vet me këto fjalë: “Shko, (jepi selamin Tim) te i Dashuri Im dhe thuaji: “Padyshim, se edhe në çështjen e popullit tënd do të të lumturojmë e nuk do të lëmë asnjëherë në brengë e në hall!”480
Gjithë jetën e vet ai e kishte kaluar me adhurim e përkushtim. Namazi ishte drita e syrit të tij. Dashuria e tij më e madhe. Ai u fal ditë e natë, gjatë gjithë jetës së vet. A nuk kishte thënë ai se njeriu ashtu si jeton, ashtu edhe vdes?481 dhe si çdo i përkohshëm në këtë botë, edhe ai do të vdiste? Po ai kishte jetuar duke thënë Namaz, Namaz, e duke thënë Namaz, do t’i linte lamtumirën kësaj bote. Jetonte ditët e fundit. Nuk kishte më fuqi as të hapte sytë. Mund t’i hapte paksa, veç kur i derdhnin një kovë me ujë përsipër dhe atëherë arrinte të thoshte vetëm një fjalë: “A e fali xhemati namazin?” Por edhe ky sforcim ia shpenzonte ato pak energji të mbetura e ai i humbte ndjenjat sërish. Kur vinte në vete pasi i hidhnin ujë përsipër, sërish pyetja që bënte ishte e njëjtë: “A e fali xhemati namazin?” Jo, xhemati kishte orë të tëra që priste atë. Të gjithë i kishin ngulur sytë te dera e tij. Prisnin pa durim, të hapej perdja e të lindte sërish dielli i tyre në mesxhid. Shumë prej tyre e kishin kuptuar se ai diell po perëndonte, po ja që nuk donin ta besonin. Ndërkohë, si e kuptoi se nuk i kishte mbetur më fuqi të drejtonte namazin, profeti urdhëroi e tha: “Çojini fjalë Ebu Bekrit, le ta drejtojë ai namazin!” Sa e ndjeu veten pak më mirë, e mbajti frymën në faltore. Nga njëri krah e mbante xhaxhai, Abasi, nga krahu tjetër dhëndri i tij, Aliu. Ndërsa ai thuajse ecte zvarrë drejt faltores. Pamje nga e cila rrezatohej pa pushim përkushtim, vlerë e magjepsje e namazit. U ul pas personit që do të drejtonte namazin e do të bëhej imam pas tij dhe u fal ndenjur. Në këtë mënyrë, mundi të shkonte në mesxhid të falej vetëm dy herë. Një herë e drejtoi namazin profeti, ndërsa Ebu Bekri përsëriste me zë të lartë atë çka thoshte.482 Kurse herën tjetër, namazin e drejtoi Ebu Bekri, kurse ai u fal pas tij.483 Kështu ai i bënte të ditur edhe xhematit atë që do të bëhej imam pas tij. Edhe një herë, ai ishte njësuar në të tillë nivel me namazin e me xhematin dhe gjer në çastin e fundit nuk e kishte braktisur faljen me xhemat, edhe pse deri në xhami kishte shkuar në krahët e të tjerëve e thuajse duke u hequr zvarrë…
Sipas Ahmed ibn Hanbelit, falja me xhemat është farz-i ajn*.484 Sepse Allahu (xh.xh.) në Kur’an thotë: “Përkuluni në ruku’ bashkë me ata që përkulen (në namaz)”(Bekare 2/43). Disa prej imamëve e numërojnë xhematin si një kusht të namazit. Namazi pa xhemat nuk njihet i saktë, sipas pikëpamjeve të tyre.485 Sipas Imam Shafiut, xhemati është farz-i kifaje.**486 Sipas dijetarëve të medhhebit Hanefi, është sunet muekked.***487 Disa prej këtyre imamëve e pranojnë xhematin si vaxhip.****488 Ne këtu nuk kemi ndërmend të bëjmë analizën juridike të çështjes, po vetëm sa e çikëm paksa, sa për kujtesë. Tema jonë kryesore është përkushtimi i profetit, përpikmëria e tij në adhurim dhe thellësia e namazit të tij. Edhe një njeri i thjeshtë, kur fal namazin e ndërgjegjësohet, heq dorë e largohet në sajë të namazit, prej ligësive e imoraliteteve. Një namaz, të cilin e fal i Dërguari i Allahut, si mundet që ta lërë atë pranë mëkatit. Jo, nuk e ka lënë, nuk mund të linte… E nderuara Aishe (r.a) e tregonte me këto fjalë namazin e tij: “Ai qëndronte në këmbë në një mënyrë të tillë, sa s’përshkruhet dot. Ai përkulej ashtu në ruku’, sa nuk përshkruhet dot. Ai shkonte në sexhde… nuk përshkruhet dot!”489 E ç’fjalë tjetër mund të shprehte thellësinë e përkushtimin e tij, të pashpjegueshëm me fjalë? Edhe sikur të mos gjendet asnjë fakt tjetër në botë për të vërtetuar ekzistencën e Allahut (xh.xh.), vetëm namazi i profetit do të mjaftonte për ta vërtetuar këtë. Sepse në çdo namaz, në çdo çast të namazit të tij, pasqyrohej Allahu. Si mund të anohet nga mëkati ai njeri, namazi i të cilit ka këto veçori?
Adhurimi i tij përbënte një tërësi në vetvete. Ndërsa falte më së miri namazin, Ai nuk neglizhonte kurrsesi një adhurim tjetër, për shembull, agjërimin. Të paktën, një ose dy ditë në javë, ai i kalonte agjërueshëm. Madje ndonjëherë agjëronte aq gjatë, sa njerëzit kujtonin se nuk bënte fare iftar.490 Herë të tjera e linte agjërimin në natyrën e tij dhe agjëronte si të gjithë të tjerët. Por ditët që i kalonte agjërueshëm, ishin më të shumta se ditët e tjera.491 Herë pas here, ai agjëronte pa iftar e pa ndërprerje (Savmi Visal), duke agjëruar kështu ditë me radhë, pa futur gjë në gojë. Sahabeve u pëlqente së tepërmi kjo mënyrë e tij e agjërimit, ndaj mundoheshin të vepronin edhe ata si ai, por e kishin shumë të vështirë. Njëherë, ishin ditët e fundit të Ramazanit dhe profeti kishte vendosur të agjëronte disa ditë radhazi pa iftar. Atëherë, edhe sahabet vendosën të agjëronin në atë mënyrë. Po pas pak ditësh, që të gjithëve u ishin prerë fuqitë. Më në fund, kishte ardhur Bajrami e të gjithë ishin lumturuar e qetësuar, sepse po të vazhdonte edhe një ditë ai agjërim i tillë, do t’i kishte lënë fuqia fare. Kur pa gjendjen e tyre të shkatërruar, profeti vuri buzën në gaz e u tha: “Edhe po të mos kishte ardhur Bajrami, unë ende mund të vazhdoja të agjëroja”. Pastaj u shpjegoi se për ta ishte shumë e vështirë, thuajse e pamundur, të agjëronin në mënyrë të tillë. “Sepse Allahu mua ma heq etjen e urinë në një mënyrë të pashpjegueshme”.492 Edhe gjatë këtyre ditëve, shpina e profetit nuk përkulej aspak, ai nuk ndjente asnjë lloj lodhjeje. Profeti e vazhdonte agjërimin edhe në ditët më të nxehta të verës arabike. Në shumë beteja, ai kishte shkuar agjërueshëm. Madje kishte raste, kur luftimet ishin aq të ashpra e kushtet vështirësoheshin aq tepër, sa në kamp nuk agjëronte dot kush tjetër veç profetit e Abdullah bin Revaha.494 Ai thoshte gjithmonë: “Agjërimi është një mburojë që e mbron njeriun nga mëkatet.”495 Dhe më të përforcuarën e këtyre mburojave, ai e kishte veshur për vete…
467 Nesai, Sahv, 17; Ibn Maxhe, Mukaddime, 3: Musned 4/25.
469 Buhari, Nikah, 1; Muslim, Sijam, 73.
* origj. Nefs-i safiyat
470 Ibn Kethir, el-Bidaje, 3/140
471 Mexhmauz Zevaid, 2/271.
472 Muslim, Salat,222; Ebu Davud, Salat, 148, Vitr, 5.
473 Tirmidhi, Davaat, 91.
475 Buhari, Fedailu-l Ashab
476 Buhari
477 Ibn Sa’d, Tabakat, 157.
478 Musned, 1/320-21
479 Buhari
* Populli im
480 Muslim, Iman, 346.
481 Muslim, Xhenet, 89.
482 Buhari, Ezan, 51; Muslim, Salat, 90-97.
483 Ibn Kesir el-Bidaje, 5/254-55
* I obligueshëm për të gjithë.
484 El-xheziri Mezahib 1/405.
485 Ayni Umde 5/161-62
** I obligueshëm për shoqërinë. Nëse në shoqëri dikush e plotëson këtë detyrë, përmbushet edhe përgjegjësia e anëtarëve të tjerë të shoqërisë.
486 El-Xheziri 1/407.
*** Sunet i fortë.
487 Merginani, el- Hidajet, 1/55.
**** i detyrueshëm
488 Ebu Humam, Fethu-l Kadir, 1/300.
489 Buhari, Tehe (xh.xh.)ud, 16; Muslim, Musafirin, 125.
490 Ebu Davud, Savm, 53; Tirmizi, Savm, 43; Musned, 2/91.
491 Buhari, Savm, 52; Muslim, Sijam, 178.
492 Buhari, Savm, 49; Muslim, Savm, 59.
494 Muslim, Sijam, 108-109.
495 Buhari, Savm, 2. Tevhid, 35; Muslim, Sijam, 162-163.
